Leestijd - 5-10 minuten
In ons politiek-bestuurlijke bestel is het op landsniveau de bedoeling dat het kabinet (daarin zitten alle ministers en staatssecretarissen samen) ons land bestuurt. Daarbij gecontroleerd door het gekozen parlement, de Staten-Generaal, bestaande uit de Eerste en Tweede Kamer. Het is dan dus wel wenselijk dat het kabinet, zeker bij de start van een nieuwe periode, het vertrouwen geniet van een meerderheid van de leden daarvan. Anders worden veel voorstellen telkens verworpen. Hoewel natuurlijk andere kabinetsvormen wel mogelijk zijn, zoals een minderheids- of zakenkabinet.
Maar het streven is er altijd op gericht om een meerderheidskabinet samen te stellen, dat het vertrouwen krijgt van een parlementaire meerderheid. Zoals het kabinet Rutte III er een was. Men spreekt hierbij van de ‘vertrouwensregel’, een regel die overigens nergens in de grondwet is terug te vinden. Dit is iets van ongeschreven staatsrecht, gewoonterecht.
Een meerderheidskabinet kan in principe op 2 manieren aan zijn einde komen:
- Er komen Tweede Kamerverkiezingen. De premier dient dan als leider van het kabinet een dag daarvoor het ontslag in van alle kabinetsleden bij de koning. Die vraagt hen dan te blijven totdat er een nieuw kabinet gevormd kan worden op basis van de verkiezingsuitslag.
- Tussentijds in een bestuursperiode verliest het kabinet de steun van de meerderheid van de Kamer(s) en besluit als geheel ontslag in te dienen bij de koning. We spreken dan van een kabinetscrisis. Soms probeert men de zaak nog te lijmen, meestal leidt het tot vervroegde verkiezingen.
Op vrijdag 15 januari jl. deed het feit zich voor, dat het kabinet Rutte III (een kabinet krijgt altijd de naam van de minister-president) vanwege de toeslagenaffaire zijn ontslag indiende bij de koning. Vervroegde verkiezingen zijn dit keer niet aan de orde, omdat die nu eenmaal toch al gepland stonden voor 17 maart 2021. Daarom blijven de kabinetsleden zoals gebruikelijk op verzoek van de koning in functie, totdat er nieuwe verkiezingen zijn geweest voor de Tweede kamer en er op basis van die uitslag een nieuw kabinet is gevormd, dat het stokje kan overnemen van het landsbestuur.
Een kabinet, dat zijn ontslag heeft ingediend , wordt demissionair genoemd. Wat kan en mag zo’n kabinet doen? Het heeft immers in principe niet meer de steun van de volksvertegenwoordigers in de Staten-Generaal. Welnu, dat is vrij eenvoudig. Een demissionair kabinet heeft precies dezelfde rechten en bevoegdheden als een gewoon kabinet. De koning vraagt de leden ook om alles te blijven doen wat in het belang is van het land. Dus er is geen sprake van dat we ‘zonder regering zitten’. En evenmin dat het opgestapte kabinet bepaalde dingen niet meer mag doen, die ze voorheen wel mochten. Nogmaals, de bevoegdheden blijven ongewijzigd.
Alleen is het wel de bedoeling, dat de ministers niet meer met allerlei politiek beladen plannen naar het parlement komen. Maar zoveel als mogelijk hun activiteiten beperken tot ‘het op de winkel passen’. Wat dat in de praktijk betekent hangt daarbij van diverse factoren af en de politieke situatie, die is ontstaan.
Zo kunnen de beide Kamers bepaalde onderwerpen ‘controversieel’ verklaren. Dat betekent in normaal Nederlands dat ze tevoren aangeven aan het demissionaire kabinet welke items ze niet meer voorgelegd willen krijgen ter goedkeuring. Die worden dus pas weer opgepakt door een nieuw kabinet. Komt een minister dan toch met een bepaald voorstel op de proppen, dan wordt dat in principe niet door het parlement behandeld noch in stemming gebracht.
Rutte III is uit eigen beweging opgestapt midden in een buitengewoon moeilijke situatie, namelijk de Corona-crisis. Dus is door de premier verklaard, dat de demissionaire status van het kabinet niet geldt voor te nemen maatregelen op dat vlak. Daarvoor neemt het kabinet dus nog steeds het voortouw en de verantwoordelijkheid, in elk geval met steun van de regeringspartijen (de partijen die voorheen het kabinet steunden). De beide Kamers snappen dit natuurlijk, gezien de ernst van de situatie, volkomen. Een aantal maanden niets doen is in dit dossier natuurlijk geen optie.
Maar op andere terreinen worden door kabinetsleden in principe enkel de lopende zaken behartigd en geen nieuwe politiek beladen kwesties aangekaart. Wat overigens sowieso in verkiezingstijd al niet gebeurde, want dan zijn de meeste politici met andere zaken druk.
Ik hoop hiermee enkele misverstanden en onduidelijkheden over het item ‘demissionair kabinet’ weggenomen te hebben. Want zeker via de social media is er weer veel onzin hieromtrent de wereld in geslingerd. Waarvan acte!
